Χάρις Κατάκη Ψυχολόγος, Πρόεδρος Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων
Στόχος της δικής μου σύντομης τοποθέτησης είναι να συμβάλω στο διάλογο που αφορά την συν-επιμέλεια των παιδιών θέτοντας το θέμα της σημερινής εκδήλωσης, μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των ανακατατάξεων και των αναθεωρήσεων που αλλάζουν το πρόσωπο της οικογένειας, σε σημείο να μη την αναγνωρίζουμε πια.
Στη φάση που βρισκόμαστε η κρίση της οικογένειας έχει εστιαστεί στον πυρήνα της. Η σχέση του ζευγαριού αποτελεί το πιο συχνό, περίπλοκο και δυσεπίλυτο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν θεραπευτές, σύμβουλοι γάμου και επαγγελματίες ψυχικής υγείας που ασχολούνται με παιδιά. Όλο και περισσότερα ζευγάρια έρχονται σε εμάς, όχι για να λύσουν τα προβλήματα των παιδιών τους αλλά για τα προσωπικά τους διλήμματα και τη σχέση τους. Όλο και περισσότεροι γονείς μας λένε ότι γνωρίζουν πως τα συμπτώματα των παιδιών τους είναι εκδηλώσεις των δικών τους αδιεξόδων. Όλο και περισσότερα παιδιά ζητούν από τους συμβούλους να τους βοηθήσουν για να βοηθήσουν τους γονείς τους.
Αυτά τα φαινόμενα δεν είναι αξιοπερίεργα αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ο γάμος - ένας θεσμός παραδοσιακά ταυτισμένος με τον προορισμό του ανθρώπου - μεταβάλλεται σε μια σχέση που χαρακτηρίζεται από εντυπωσιακή αστάθεια. Το διαζύγιο από δυσλειτουργία μετατρέπεται σε επιλογή. Οι ανασυγκροτημένες οικογένειες που προκύπτουν κυρίως από διαζύγια, αποτελούν πλέον την πιο κυρίαρχη μορφή της οικογενειακής ζωής. Ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός παιδιών θα ανήκει σε μια μεικτή οικογένεια πριν από την ενηλικίωση του.
Χαρακτηριστικές είναι οι ζωγραφιές παιδιών από σχετικό ερευνητικό υλικό
Αν κοιτάξει κανείς κάτω από την επιφάνεια ανακαλύπτει ότι οι βαθύτεροι λόγοι των αδιεξόδων, των συγκρούσεων και των ψυχοκοινωνικών και οργανικών συμπτωμάτων που εκδηλώνονται σε ένα ή περισσότερα μέλη της οικογένειας, συνδέονται με τις θεμελιώδεις αλλαγές της γυναικείας και της ανδρικής ταυτότητας. Ενώ οι διεργασίες αλλαγής της γυναίκας έχουν δρομολογηθεί εδώ και περίπου δυο αιώνες, οι ανατροπές της ανδρικής ταυτότητας βρίσκονται σήμερα στην αιχμή του δόρατος και προβλέπεται ότι θα διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο στις μελλοντικές μορφές συμβίωσης.
Η αρχετυπική ταυτότητα του άτρωτου άνδρα που κρατάει τον πλανήτη στους ώμους και δεν κουνιέται για να μην του πέσει, μεταλλάσσεται. Για μισό αιώνα, στις κινηματογραφικές οθόνες σε όλο τον πλανήτη, ακολουθούμε τον αήττητο James Bond να κερδίζει μάχες και να κατακτά γυναίκες. Στην πρώτη σκηνή της πρόσφατης ταινίας με τίτλο Skyfall, ο James Bond κάνει την κατάδυση στον εαυτό του.
Οι πανοπλίες των ανδρών λιώνουν σαν το σίδερο στη φωτιά για να αποκαλυφθεί ο νέος άνδρας που αποδέχεται την ευάλωτη πλευρά του, επιτρέπει στον εαυτό του να εκφράσει τα συναισθήματα του και να συμμετέχει ενεργά και ισότιμα στο καθημερινό πάρε δώσε, όπου κυριαρχεί διαχρονικά η γυναίκα. Ενώ δηλαδή στον κοινωνικό χώρο οι άνδρες ένιωθαν πάντα αποτελεσματικοί, στις ενδοοικογενειακές σχέσεις περιθωριοποιούνταν.
Το γεγονός ότι πια το διαζύγιο είναι μια κανονικότητα, οδηγεί σταδιακά σε συναινετικά διαζύγια. Αυτή είναι μια σημαντική εξέλιξη επειδή δεν είναι το διαζύγιο αυτό καθ’ εαυτό που βλάπτει τον ψυχισμό του παιδιού, αλλά ο τρόπος αντιμετώπισης του. Στη μεταβατική αυτή φάση όμως τα συγκρουσιακά διαζύγια είναι ακόμα σε ημερησία διάταξη. Στις άγριες αντιπαραθέσεις που συμμετέχουν και οι δυο πλευρές, χρησιμοποιούν τα ‘πυρομαχικά’ που διαθέτουν. Οι άνδρες ανασύρουν την επιθετικότητα, τη βία και την άρνηση να υποστηρίξουν οικονομικά τα παιδιά τους, για να διεκδικήσουν και να εκδικηθούν. Οι γυναίκες από την άλλη, χρησιμοποιούν τη δύναμη που τους δίνει η μητρότητα και συχνά απαγορεύουν ή αρνούνται στους άνδρες να βλέπουν τα παιδιά τους. Στην καθημερινή μας εμπειρία, βλέπουμε άνδρες που νιώθουν πραγματική συντριβή μπροστά στην άρνηση της πρώην γυναίκας τους, να τους δίνει το παιδί τους ακόμα και στα καθιερωμένα από το νόμο χρονικά περιθώρια. Πολλές φορές ακούει κανείς κάτω από τις διαπραγματεύσεις και τις αντιδικίες για τα δικαιώματα στην επιμέλεια των παιδιών, τις άλυτες διαφορές μεταξύ των πρώην συζύγων. Είναι οι περιπτώσεις που το διαζύγιο δεν έλυσε την βαθιά ένωση μεταξύ τους ή και ίσως ποτέ δεν θα λύσει. Οι προσκλήσεις αλλά κυρίως οι προκλήσεις των γυναικών που αμφισβητούν τα παραδοσιακά στοιχεία της ανδρικής ταυτότητας και η δυσοίωνη προοπτική ενός διαζυγίου με τις πρωτοβουλίες στα χέρια των γυναικών, φέρνει στην επιφάνεια επώδυνα και εκρηκτικά συναισθήματα που ο άνδρας δυσκολεύεται να διαχειριστεί.
Η κλινική μας πρακτική έχει δείξει ότι η κρίση στη σχέση του ζευγαριού συμβάλλει καθοριστικά στην αλλαγή του σύγχρονου άνδρα. Ενώ στο παρελθόν ήταν οι γυναίκες που ζητούσαν βοήθεια από θεραπευτές και συμβούλους για να διαχειριστούν τα πικρά συναισθήματα τους για την έλλειψη παρουσίας του άνδρα, σήμερα μας επισκέπτονται άνδρες, που, έχοντας χάσει τα σταθερά σημεία αναφοράς τους κάτω από τις πρωτόγνωρες και ανατρεπτικές συνθήκες, εκφράζουν τα ίδια συναισθήματα απόρριψης και ματαίωσης. Μια άλλη προωθητική αλλαγή που συνδέεται με το διαζύγιο είναι η διεκδίκηση της πατρότητας από τους χωρισμένους άνδρες και γι’ αυτό εμείς συστηματικά ενισχύουμε την ενδυνάμωση της σχέσης ανάμεσα στον πατέρα και τα παιδιά του, είτε υπάρχει διαζύγιο είτε όχι.
